|
|
|
|
|
|
Tantraloka by Abhinavagupta
In Sanscrito:
CAP.1 - CAP.2 - CAP.3 - CAP.4 - CAP.5 - CAP.6 - CAP.7 - CAP.8 - CAP.9 - CAP.10 CAP.11 - CAP.12 - CAP.13 - CAP.14 - CAP.15 - CAP.16 - CAP.17 - CAP.18 - CAP.19 - CAP.20 CAP.21 - CAP.22 - CAP.23 - CAP.24 - CAP.25 - CAP.26 - CAP.27 - CAP.28 - CAP.29 - CAP.30 CAP.31 - CAP.32 - CAP.33 - CAP.34 - CAP.35 - CAP.36 - CAP.37 - Testo translitterato
TANTRALOKA SANSCRITO
अथ श्रीतन्त्रालोके त्रयोदशमाह्निकम्
अथाधिकृतिभाहनं क इह वा कथं वेत्यलं विवेचयितुमुच्यते विविधशक्तिपातक्रमः ॥१॥ तत्र केचिदिह प्राहुः शक्तिपात इमं विधिम् । तं प्रदर्श्य निराकृत्य स्वमतं दर्शयिष्यते ॥२॥ तत्रेदं दृश्यमानं सत्सुखदुःखविमोहभाक् । विषमं सत्तथाभूतं समं हेतुं प्रकल्पयेत् ॥३॥ सोऽव्यक्तं तच्च सत्त्वादिनानारूपमचेतनम् । घटादिवत्कार्यमिति हेतुरेकोऽस्य सा निशा ॥४॥ सा जडा कार्यताद्रूप्यात्कार्यं चास्यां सदेव हि । कलादिधरणीप्रान्तं जाड्यात्सा सूतयेऽक्षमा ॥५॥ तेनेशः क्षोभयेदेनां क्षोभोऽस्याः सूतियोग्यता । पुंसः प्रति च सा भोग्यं सूतेऽनादीन् पृथग्विधान् ॥६॥ पुंसश्च निर्विशेषत्वे मुक्ताणून् प्रति किं न तत् । निमित्तं कर्मसंस्कारः स च तेषु न विद्यते ॥७॥ इति चेत्कर्मसंस्काराभावस्तेषां कुतः किल । न भोगादन्यकर्मांशप्रसङ्गो हि दुरत्ययः ॥८॥ युगपत्कर्मणां भोगो नच युक्तः क्रमेण हि । फलेद्यत्कर्म तत्कस्मात्स्वं रूपं संत्यजेत्क्वचित् ॥९॥ ज्ञानात्कर्मक्षयश्चेत्तत्कुत ईश्वरचोदितात् । धर्माद्यदि कुतः सो ̕पि कर्मतश्चेत्तदुच्यताम् ॥१०॥ नहि कर्मास्ति तादृक्षं येन ज्ञानं प्रवर्तते । कर्मजत्वे च तज्ज्ञानं फलराशौ पतेद्ध्रुवम् ॥११॥ अन्यकर्मफलं प्राच्यं कर्मराशिं च किं दहेत् । ईशस्य द्वेषरागादिशून्यस्यापि कथं क्वचित् ॥१२॥ तथाभिसंधिर्नान्यत्र भेदहेतोरभावतः । नन्वित्थं प्रदहेज्ज्ञानं कर्मजालानि कर्म हि ॥१३॥ अज्ञानसहकारीदं सूते स्वर्गादिकं फलम् । अज्ञानं ज्ञानतो नश्येदन्यकर्मफलादपि ॥१४॥ उपवासादिकं चान्यद्दुष्टकर्मफलं भवेत् । निष्फलीकुरुते दुष्टं कर्मेत्यङ्गीकृतं किल ॥१५॥ अज्ञानमिति यत्प्रोक्तं ज्ञानाभावः स चेत्स किम् । प्रागभावोऽथवा ध्वंस आद्ये किं सर्वसंविदाम् ॥१६॥ कस्यापि वाथ ज्ञानस्य प्राच्यः पक्षस्त्वसंभवी । न किंचिद्यस्य विज्ञानमुदपादि तथाविधः ॥१७॥ नाणुरस्ति भवे ह्यस्मिन्ननादौ कोऽन्वयं क्रमः । भाविनः प्रागभावश्च ज्ञानस्येति स्थिते सति ॥१८॥ मुक्ताणोरपि सोऽस्त्येव जन्मतः प्रागसौ नच । ज्ञानं भावि विमुक्ते ̕स्मिन्निति चेच्चर्च्यतामिदम् ॥१९॥ कस्माज्ज्ञानं न भाव्यत्र ननु देहाद्यजन्मतः । तत्कस्मात्कर्मणः क्षैण्यात्तत्कुतोऽज्ञानहानितः ॥२०॥ अज्ञानस्य कथं हानिः प्रागभावे हि संविदः । अज्ञानं प्रागभावोऽसौ न भाव्युत्पत्त्यसंभवात् ॥२१॥ कस्मान्न भावि तज्ज्ञानं ननु देहाद्यजन्मतः । इत्येष सर्वपक्षघ्नो निशितश्चक्रकभ्रमः ॥२२॥ अथ प्रध्वंस एवेदमज्ञानं तत्सदा स्थितम् । मुक्ताणुष्विति तेष्वस्तु मायाकार्यविजृम्भितम् ॥२३॥ अथाज्ञानं नह्यभावो मिथ्याज्ञानं तु तन्मतम् । तदेव कर्मणां स्वस्मिन्कर्तव्ये सहकारणम् ॥२४॥ वक्तव्यं तर्हि किं कर्म यदा सूते स्वकं फलम् । तदैव मिथ्याज्ञानेन सता हेतुत्वमाप्यते ॥२५॥ अथ यस्मिन्क्षणे कर्म कृतं तत्र स्वरूपसत् । मिथ्याज्ञानं यदि ततस्तादृशात्कमर्णः फलम् ॥२६॥ प्राक्पक्षे प्रलये वृत्ते प्राच्यसृष्टिप्रवर्तने । देहाद्यभावान्नो मिथ्याज्ञानस्य क्वापि संभवः ॥२७॥ उत्तरस्मिन्पुनः पक्षे यदा यद्येन यत्र वा । क्रियते कर्म तत्सर्वमज्ञानसचिवं तदा ॥२८॥ अवश्यमिति कस्यापि न कर्मप्रक्षयो भवेत् । यद्यपि ज्ञानवान्भूत्वा विधत्ते कर्म किंचन ॥२९॥ विफलं स्यात्तु तत्पूर्वकर्मराशौ तु का गतिः । अथ प्रलयकाले ̕पि चित्स्वभावत्वयोगतः ॥३०॥ अणूना संभवत्येव ज्ञानं मिथ्येति तत्कुतः । स्वभावादिति चेन्मुक्ते शिवे वा किं तथा नहि ॥३१॥ यच्चादर्शनमाख्यातं निमित्तं परिणामिनि । प्रधाने तद्धि संकीर्णवैवित्तयोभययोगतः ॥३२॥ दर्शनाय पुमर्थैकयोग्यतासचिवं धियः । आरभ्य सते धरणीपर्यन्तं तत्र यच्चितः ।३३॥ बुद्धिवृत्त्यविशिष्टत्वं पुंस्प्रयाशर्प्रसादतः । प्रकाशनाद्धियोऽर्थेन सह भोगः स भण्यते ॥३४॥ बुद्धिरेवास्मि विकृतिधर्मिकान्यस्तु कोऽप्यसौ । मद्विलक्षण एकात्मेत्येवं वैवि यसंविदि ॥३५॥ पुमर्थस्य कृतत्वेन सहकारिवियोगतः । तं पुमांसं प्रति नैव सूते किंत्वन्यमेव हि ॥३६॥ अत्र पुंसोऽथ मूलस्य धर्मोऽदर्शनता द्वयोः । अथवेति विकल्पोऽयमास्तामेतत्तु भण्यताम् ॥३७॥ भोगो विवेकपर्यन्त इति यत्तत्र कोऽवधिः । विवेकलाभे निखिलसूतिदृग्यदि सापि किम् ॥३८॥ सामान्येन विशेषैर्वा प्राच्ये स्यादेकजन्मतः । उत्तरे न कदाचित्स्याद्भाविकालस्य योगतः ॥३९॥ कैश्चिदेव विशेषैश्चेत्सर्वेषां युगपद्भवेत् । विवेकोऽनादिसंयोगात्का ह्यन्योन्यं विचित्रता ॥४०॥ तस्मात्सांख्यदृशापीदमज्ञानं नैव युज्यते । अज्ञानेन विना बन्धमोक्षौ नैव व्यवस्थया ॥४१॥ युज्येते तच्च कथितयुक्तिभिर्नोपपद्यते । भायाकर्माणुदेवेच्छासद्भावेऽपि स्थिते ततः ॥४२॥ न बन्धमोक्षयोर्योगो भेदहेतोरसंभवात् । तस्मादज्ञानशब्देन ज्ञत्वकर्तृत्वधर्मणाम् ॥४३॥ चिदणूनामावरणं किंचिद्वाच्यं विपश्चिता । आवारणात्मना सिद्धं तत्स्वरूपादभेदवत् ॥४४॥ भेदे प्रमाणाभावाच्च तदेकं निखिलात्मसु । तच्च कस्मात्प्रसूतं स्यान्मायातश्चेत्कथं नु सा ॥४५॥ क्वचिदेव सुवीतैतन्न तु मुक्तात्मनीत्ययम् । प्राच्यः पर्यनुयोगः स्यान्निमित्तं चेन्न लभ्यते ॥४६॥ उत्पत्त्यभावतस्तेन नित्यं नच विनश्यति । तत एवैकतायां चान्यात्मसाधारणत्वतः ॥४७॥ न वावस्त्वर्थकारित्वान्न चित्तत्संवृतित्वतः । न चैतेनात्मनां योगो हेतुमांस्तदसंभवात् ॥४८॥ तेनैकं वस्तु सन्नित्यं नित्यसंबद्धमात्मभिः । जडं मलं तदज्ञानं संसाराङ्कुरकारणम् ॥४९॥ तस्य रोद्ध्री यदा शक्तिरुदास्ते शिवरश्मिभिः । तदाणुः स्पृश्यते स्पृष्टः स्वके ज्ञानक्रिये स्फुटे ॥५०॥ समाविशेदयं सूर्यकान्तो ̕र्केणेव चोदितः । रोद्ध्र्याश्च शक्तेर्माध्यस्थ्यतारतम्यवशक्रमाअत् ॥५१॥ विचित्रत्वमतः प्राहुरभिव्यक्तौ स्वसंविदः । स एष शक्तिपाताख्यः शास्त्रेषु परिभाष्यते ॥५२॥ अत्रोच्यते मलस्तावदित्थमेष न युज्यते । इति पूर्वाह्णिके प्रोक्तं पुनरुक्तौ तु किं फलम् ॥५३॥ मलस्य पाकः कोऽयं स्यान्नाशश्चेदितरात्मनाम् । स एको मल इत्युक्तेर्नैर्मल्यमनुषज्यते ॥५४॥ अथ प्रत्यात्मनियतोऽनादिश्च प्रागभाववत् । मलो नश्येत्तथाप्येष नाशो यदि सहेतुकः ॥५५॥ हेतुः कर्मेश्वरेच्छा वा कर्म तावन्न तादृशम् । ईश्वरेच्छा स्वतन्त्रा च क्वचिदेव तथैव किम् ॥५६॥ अहेतुकोऽस्य नाशश्चेत्प्रागेवैष विनश्यतु । क्षणान्तरं सदृक् सूते इति चेत्स्थिरतैव सा ॥५७॥ न च नित्यस्य भावस्य हेत्वनायत्तजन्मनः । नाशो दृष्टः प्रागभावस्त्ववस्त्विति तथास्तु सः ॥५८॥ अथास्य पाको नामैष स्वशक्तिप्रतिबद्धता । सर्वान्प्रति तथैष स्याद्रुद्धशक्तिर्विषाग्निवत् ॥५९॥ पुनरुद्भूतशक्तौ च स्वकार्यं स्याद्विषाग्निवत् । मुक्ता अपि न मुक्ताः स्युः शक्तिं चास्य न मन्महे ॥६०॥ रोद्ध्रीति चेत्कस्य नृणां ज्ञत्वकर्तृत्वयोर्यदि । सद्भावमात्राद्रोद्धृत्वे शिवमुक्ताण्वसंभवः ॥६१॥ संनिधानातिरिक्तं च न किंचित्कुरुते मलः । आत्मना परिणामित्वादनित्यत्वप्रसङ्गतः ॥६२॥ ज्ञत्वकर्तृत्वमात्रं च पुद्गला न तदाश्रयाः । तच्चेदावारितं हन्त रूपनाशः प्रसज्यते ॥६३॥ आवारणं चादृश्यत्वं न च तद्वस्तुनो ̕न्यताम् । करोति घटवज्ज्ञानं नावरीतुं च शक्यते ॥६४॥ ज्ञानेनावरणीयेन तदेवावरणं कथम् । न ज्ञायते तथा च स्यादावृतिर्नाममात्रतः ॥६५॥ रोद्ध्र्याश्च शक्तेः कस्तस्य प्रतिबन्धक ईश्वरः । यद्यपेक्षाविरहितस्तत्र प्राग्दत्तमुत्तरम् ॥६६॥ कर्मसाम्यमपेक्ष्याथ तस्येच्छा संप्रवर्तते । तस्यापि रूपं वक्तव्यं समता कर्मणां हि का ॥६७॥ भोगपर्यायमाहात्म्यात्काले क्वापि फलं प्रति । विरोधात्कर्मणी रुद्धे तिष्ठतः साम्यमीदृशम् ॥६८॥ तं च कालांशकं देवः सर्वज्ञो वीक्ष्य तं मलम् । रुन्द्धे लक्ष्यः स कालश्च सुखदुःखादिवर्जनैः ॥६९॥ नैतत्क्रमिकसंशुद्धव्यामिश्राकारकर्मभिः । तथैव देये स्वफले केयमन्योन्यरोद्धृता ॥७०॥ रोधे तयोश्च जात्यायुरपि न स्यादतः पतेत् । देहो भोगदयोरेव निरोध इति चेन्ननु ॥७१॥ जात्यायुष्प्रदकर्मांशसंनिधौ यदि शंकरः । मलं रुन्द्धे भोगदातुः कर्मणः किं बिभेति सः ॥७२॥ शतशो ̕पि ह्लादतापशून्यां संचिन्वते दशाम् । न च भक्तिरसावेशमिति भूम्ना विलोकितम् ॥७३॥ अथापि कालमाहात्म्यमपेक्ष्य परमेश्वरः । तथा करोति वक्तव्यं कालोऽसौ कीदृशस्त्विति ।७४॥ किं चानादिरयं भोगः कर्मानादि सपुद्गलम् । ततश्च भोगपर्यायकालः सर्वस्य निःसमः ॥७५॥ आदिमत्त्वे हि कस्यापि वर्गादस्माद्भवेदियम् । वैचित्री भुक्तमेतेन कल्पमेतेन तु द्वयम् ॥७६॥ इयतो भोगपर्यायात्स्यात्साम्यं कर्मणामिति । अनेन नयबीजेन मन्ये वैचित्र्यकारणम् ॥७७॥ जगतः कर्म यत्क्लप्तं तत्तथा नावकल्पते । अनादिमलसंच्छन्ना अणवो दृक्क्रियात्मना ॥७८॥ सर्वे तुल्याः कथं चित्रां श्रिताः कर्मपरम्पराम् । भोगलोलिकया चेत्सा विचित्रेति कुतो ननु ॥७९॥ अनादि कर्मसंस्कारवैचित्र्यादिति चेत्पुनः । वाच्यं तदेव वैचित्र्यं कुतो नियतिरागयोः ॥८०॥ महिमा चेदयं तौ किं नासमञ्जस्यभागिनौ । ईश्वरेच्छानपेक्षा तु भेदहेतुर्न कल्पते ॥८१॥ अथानादित्वमात्रेण युक्तिहीनेन साध्यते । व्यवस्थेयमलं तर्हि मलेनास्तु वृथामुना ॥८२॥ तथाहि कर्म तावन्नो यावन्माया न पुद्गले । व्याप्रियेत न चाहेतुस्तद्वृत्तिस्तन्मितो मलः ॥८३॥ इत्थं च कल्पिते मायाकार्ये कर्मणि हेतुताम् । अनादि कर्म चेद्गच्छेत्किं मलस्योपकल्पनम् ॥८४॥ ननु माभून्मलस्तर्हि चित्राकारेषु कर्मसु । सन्तत्यावर्तमानेषु व्यवस्था न प्रकल्पते ॥८५॥ आदौ मध्ये च चित्रत्वात्कर्मणां न यथा समः । आत्माकारोऽपि कोऽप्येष भाविकाले तथा भवेत् ॥८६॥ इत्थमुच्छिन्न एवायं बन्धमोक्षादिकः क्रमः । अज्ञानाद्बन्धनं मोक्षो ज्ञानादिति परीक्षितम् ॥८७॥ विरोधे स्वफले चैते कर्मणी समये क्वचित् । उदासाते यदि ततः कर्मैतत्प्रतिबुध्यताम् ॥८८॥ शिवशक्तिनिपातस्य कोऽवकाशस्तु तावता । क्वापि काले तयोरेतदौदासीन्यं यदा ततः ॥८९॥ कालान्तरे तयोस्तद्वद्विरोधस्यानिवृत्तितः । अतश्च न फलेतान्ते ताभ्यां कर्मान्तरणि च ॥९०॥ रुद्धानि प्राप्तकालत्वाद्गताभ्यामुपभोग्यताम् । एवं सदैव वार्तायां देहपाते तथैव च ॥९१॥ जाते विमोक्ष इत्यास्तां शक्तिपातादिकल्पना । अथोदासीनतत्कर्मद्वययोगक्षणान्तरे ॥९२॥ कर्मान्तरं फलं सूते तत्क्षणेऽपि तथा न किम् । क्षणान्तरेऽथ ते एव प्रतिबन्धविवर्जिते ॥९३॥ फलतः प्रतिबन्धस्य वर्जनं किंकृतं तयोः । कर्मसाम्यं स्वरूपेण न च तत्तारतम्यभाक् ॥९४॥ न शिवेच्छेति तत्कार्ये शक्तिपाते न तद्भवेत् । तिरोभावश्च नामायं स कस्मादुद्भवेत्पुनः ॥९५॥ कर्मसाम्येन यत्कृत्यं प्रागेवैतत्कृतं किल । हेतुत्वे चेश्वरेच्छाया वाच्यं पूर्ववदेव तु ॥९६॥ एतेनान्ये ̕पि येऽपेक्ष्या ईशेच्छायां प्रकल्पिताः । ध्वस्तास्तेऽपि हि नित्यान्यहेत्वहेत्वादिदूषणात् ॥९७॥ वैराग्यं भोगवैरस्यं धर्मः कोऽपि विवेकिता । सत्सङ्गः परमेशानपूजाद्यभ्यासनित्यता ॥९८॥ आपत्प्राप्तिस्तन्निरीक्षा देहे किंचिच्च लक्षणम् । शास्त्रसेवा भोगसंघपूर्णता ज्ञानमैश्वरम् ॥९९॥ इत्यपेक्ष्यं यदीशस्य दूष्यमेतच्च पूर्ववत् । व्यभिचारश्च सामस्त्यव्यस्तत्वाभ्यां स्वरूपतः ॥१००॥ अन्योन्यानुप्रवेशश्चानुपपत्तिश्च भूयसी । तस्मान्न मन्महे कोऽयं शक्तिपातविधेः क्रमः ॥१०१॥ इत्थं भ्रान्तिविषावेशमूर्च्छानिर्मोकदायिनीम् । श्रीशंभुवदनोद्गीर्णां वच्म्यागममहौषधीम् ॥१०२॥ देवः स्वतन्त्रश्चिद्रूपः प्रकाशात्मा स्वभावतः । रूपप्रच्छादनक्रीडायोगादणुरनेककः ॥१०३॥ स स्वयं कल्पिताकारविकल्पात्मककर्मभिः । बध्नात्यात्मानमेवेह स्वातन्त्र्यादिति वर्णितम् ॥१०४॥ स्वातन्त्र्यमहिमैवायं देवस्य यदसौ पुनः । स्वं रूपं परिशुद्धं सत्स्पृशत्यप्यणुतामयः ॥१०५॥ न वाच्यं तु कथं नाम कस्मिंश्चित्पुंस्यसौ तथा । नहि नाम पुमान्कश्चिद्यस्मिन्पर्यनुयुज्यते ॥१०६॥ देव एव तथासौ चेत् स्वरूपं चास्य तादृशम् । तादृक्प्रथास्वभावस्य स्वभावे कानुयोज्यता ॥१०७॥ आहास्मत्परमेष्ठी च शिवदृष्टौ गुरूत्तमः । पञ्चप्रकारकृत्योक्तिशिवत्वान्निजकर्मणे ॥१०८॥ प्रवृत्तस्य निमित्तानामपरेषां क्व मार्गणम् । छन्नस्वरूपताभासे पुंसि यद्यादृशं फलम् ॥१०९॥ तत्राणोः सत एवास्ति स्वातन्त्र्यं कर्मतोहि तत् । ईश्वरस्य च या स्वात्मतिरोधित्सा निमित्तताम् ॥११०॥ साभ्येति कर्ममलयोरतोऽनादिव्यवस्थितिः । तिरोधिः पूर्णरूपस्यापूर्णत्वं तच्च पूरणम् ॥१११॥ प्रति भिन्नेन भावेन स्पृहातो लोलिका मलः । विशुद्धस्वप्रकाशात्मशिवरूपतया विना ॥११२॥ न किंचिद्युज्यते तेन हेतुरत्र महेश्वरः । इत्थं सृष्टिस्थितिध्वंसत्रये मायामपेक्षते ॥११३॥ कृत्यै मलं तथा कर्म शिवेच्छैवेति सुस्थितम् । यत्तु कस्मिंश्चन शिवः स्वेन रूपेण भासते ॥११४॥ तत्रास्य नाणुगे तावदपेक्ष्ये मलकर्मणी । अणुस्वरूपताहानौ तद्गतं हेतुतां कथम् ॥११५॥ व्रजेन्मायानपेक्षत्वमत एवोपपादयेत् । तेन शुद्धः स्वप्रकाशः शिव एवात्र कारणम् ॥११६॥ स च स्वाच्छन्द्यमात्रेण तारतम्यप्रकाशकः । कुलजातिवपुष्कर्मवयोनुष्ठानसंपदः ॥११७॥ अनपेक्ष्य शिवे भक्तिः शक्तिपातो ̕फलार्थिनाम् । या फलार्थितया भक्तिः सा कर्माद्यमपेक्षते ॥११८॥ ततोऽत्र स्यात्फले भेदो नापवर्गे त्वसौ तथा । भोगापवर्गद्वितयाभिसंधातुरपि स्फुटम् ॥११९॥ प्राग्भागेऽपेक्षते कर्म चित्रत्वान्नोत्तरे पुनः । अनाभासितरूपोऽपि तदाभासितयेव यत् ॥१२०॥ स्थित्वा मन्त्रादि संगृह्य त्यजेत्सोऽस्य तिरोभवः । श्रीसारशास्त्रे भगवान्वस्त्वेतत्समभाषत ॥१२१॥ धर्माधर्मात्मकैर्भावैरनेकैर्वेष्टयेत्स्वयम् । असन्देहं स्वमात्मानमवीच्यादिशिवान्तके ॥१२२॥ तद्वच्छक्तिसमूहेन स एव तु विवेष्टयेत् । स्वयं बध्नाति देवेशः स्वयं चैव विमुञ्चति ॥१२३॥ स्वयं भोक्ता स्वयं ज्ञाता स्वयं चैवोपलक्षयेत् । स्वयं भुक्तिश्च मुक्तिश्च स्वयं देवी स्वयं प्रभुः ॥१२४॥ स्वयमेकाक्षरा चैव यथोष्मा कृष्णवर्त्मनः । वस्तूक्तमत्र स्वातन्त्र्यात्स्वात्मरूपप्रकाशनम् ॥१२५॥ श्रीमन्निशाकुले ̕प्युक्तं मिथ्याभावितचेतसः । मलमायाविचारेण क्लिश्यन्ते स्वल्पबुद्धयः ॥१२६॥ स्फटिकोपलगो रेणुः किं तस्य कुरुतां प्रिये । व्योम्नीव नीलं हि मलं मलशंकां ततस्त्यजेत् ॥१२७॥ श्रीमान्विद्यागुरुश्चाह प्रमाणस्तुतिदर्शने । धर्माधर्मव्याप्तिविनाशान्तरकाले शक्तेः पातो गाहनिकैर्यः प्रतिपन्नः ॥१२८॥ तं स्वेच्छातः संगिरमाणाः स्तवकाद्याः स्वातन्त्र्यं तत्त्वय्यनपेक्षं कथयेयुः । तारतम्यप्रकाशो यस्तीव्रमध्यममन्दताः ॥१२९॥ ता एव शक्तिपातस्य प्रत्येकं त्रैधमास्थिताः । तीव्रतीव्रः शक्तिपातो देहपातवशात्स्वयम् ॥१३०॥ मोक्षप्रदस्तदैवान्यकाले वा तारतम्यतः । मध्यतीव्रात्पुनः सर्वमज्ञानं विनिवर्तते ॥१३१॥ स्वयमेव यतो वेत्ति बन्धमोक्षतयात्मताम् । तत्प्रातिभं महाज्ञानं शास्त्राचार्यानपेक्षि यत्. ॥१३२॥ प्रतिभाचन्द्रिकाशान्तध्वान्तश्चाचार्यचन्द्रमाः । तमस्तापौ हन्ति दृशं विस्फार्यानन्दनिर्भराम् ॥१३३॥ स शिष्टः कर्मकर्तृत्वाच्छिष्योऽन्यः कर्मभावतः । शिष्टः सर्वत्र च स्मार्तपदकालकुलादिषु ॥१३४॥ उक्तः स्वयंभूः शास्त्रार्थप्रतिभापरिनिष्ठितः । यन्मूलं शासनं तेन न रिक्तः कोऽपि जन्तुकः ॥१३५॥ तत्रापि तारतम्योत्थमानन्त्यं दार्ढ्यकम्प्रते । युक्तिः शास्त्रं गुरुर्वादोऽभ्यास इत्याद्यपेक्षते ॥१३६॥ कम्पमानं हि विज्ञानं स्वयमेव पुनर्व्रजेत् । कस्यापि दार्ढ्यमन्यस्य युक्त्याद्यैः केवलेतरैः ॥१३७॥ यथा यथा परापेक्षातानवं प्रातिभे भवेत् । तथा तथा गुरुरसौ श्रेष्ठो विज्ञानपारगः ॥१३८॥ अन्यतः शिक्षितानन्तज्ञानोऽपि प्रतिभाबलात् । यद्वेत्ति तत्र तत्रास्य शिवता ज्यायसी च सा ॥१३९॥ न चास्य समयित्वादिक्रमो नाप्यभिषेचनम् । न सन्तानादि नो विद्याव्रतं प्रातिभवर्त्मनः ॥१४०॥ आदिविद्वान्महादेवस्तेनैषो ̕धिष्ठितो यतः । संस्कारास्तदधिष्ठानसिद्ध्यै तत्तस्य तु स्वतः ॥१४१॥ देवीभिर्दीक्षितस्तेन सभक्तिः शिवशासने । दृढताकम्प्रताभेदैः सो ̕पि स्वयमथ व्रतात् ॥१४२॥ तपोजपादेर्गुरुतः स्वसंस्कारं प्रकल्पयेत् । यतो वाजसिनेयाख्य उक्तं सिञ्चेत्स्वयं तनुम् ॥१४३॥ इत्याद्युपक्रमं यावदन्ते तत्परिनिष्ठितम् । अभिषिक्तो भवेदेवं न बाह्यकलशाम्बुभिः ॥१४४॥ श्रीसर्ववीरश्रीब्रह्मयामलादौ च तत्तथा । निरूपितं महेशेन कियद्वा लिख्यतामिदम् ॥१४५॥ इत्थं प्रातिभविज्ञानं किं किं कस्य न साधयेत् । यत्प्रातिभाद्वा सर्वं चेत्यूचे शेषमहामुनिः ॥१४६॥ अन्ये त्वाहुरकामस्य प्रातिभो गुरुरीदृशः । सामग्रीजन्यता काम्ये तेनारिमन्संस्कृतो गुरुः ॥१४७॥ नियतेर्महिमा नैव फले साध्ये निवर्तते । अभिषिक्तश्चीर्णविद्याव्रतस्तेन फलप्रदः ॥१४८॥ असदेतदिति प्राहुर्गुरवस्तत्त्वदर्शिनः । श्रीसोमानन्दकल्याणभवभूतिपुरोगमाः ॥१४९॥ तथाहि त्रीशिकाशास्त्रविवृतौ तेऽभ्यधुर्बुधाः । सांसिद्धिकं यद्विज्ञानं तच्चिन्तारत्नमुच्यते ॥१५०॥ तदभावे तदर्थं तदाहृतं ज्ञानमादृतम् । एवं यो वेद तत्त्वेन तस्य निर्वाणगामिनी ॥१५१॥ दीक्षा भवत्यसन्दिग्धा तिलाज्याहुतिवर्जिता । अदृष्टमण्डलो ̕प्येवं यः कश्चिद्वेत्ति तत्त्वतः ॥१५२॥ स सिद्धिभाग्भवेन्नित्यं स योगी स च दीक्षितः । अविधिज्ञो विधानज्ञो जायते यजनं प्रति ॥१५३॥ इत्यादिभिस्त्रीशिकोक्तैर्वाक्यैर्माहेश्वरैः स्फुटम् । ज्ञानं दीक्षादिसंस्कारसतत्त्वमिति वर्णितम् ॥१५४॥ ज्ञानोपायस्तु दीक्षादिक्रिया ज्ञानवियोगिनाम् । इत्येतदधुनैवास्ता स्वप्रस्तावे भविष्यति ॥१५५॥ गुरुशास्त्रप्रमाणादेरप्युपायत्वमंजसा । प्रतिभा परमेवैषा सर्वकामदुघा यतः ॥१५६॥ उपाययोगक्रमतो निरुपायमथाक्रमम् । यद्रूपं तत्परं तत्त्वं तत्र तत्र सुनिश्चितम् ॥१५७॥ यस्तु प्रातिभबाह्यात्मसंस्कारद्वयसुन्दरः । उक्तोऽनन्योपकार्यत्वात्स साक्षाद्वरदो गुरुः ॥१५८॥ स्वमुक्तिमात्रे कस्यापि यावद्विश्वविमोचने । प्रतिभोदेति खद्योतरत्नतारेन्दुसूर्यवत् ॥१५९॥ ततः प्रातिभसंवित्त्यै शास्त्रमस्मत्कृतं त्विदम् । योऽभ्यस्येत्स गुरुर्नैव वस्त्वर्था हि विडम्बकाः ॥१६०॥ परोपजीविताबुद्ध्या सर्व इत्थं न भासते । तदुक्त्या न विना वेत्ति शक्तिपातस्य मान्द्यतः ॥१६१॥ स्फुटमेतच्च शास्त्रेषु तेषु तेषु निरूप्यते । किरणायां तथोक्तं च गुरुतः शास्त्रतः स्वतः ॥१६२॥ ज्ञानयोग्यास्तथा केचिच्चर्यायोग्यास्तथापरे । श्रीमन्नन्दिशिखातन्त्रे वितत्यैतन्निरूपितम् ॥१६३॥ प्रश्नोत्तरमुखेनेति तदभग्नं निरूप्यते । अनिर्देश्यः शिवस्तत्र कोऽभ्युपायो निरूप्यताम् ॥१६४॥ इति प्रश्ने कृते देव्या श्रीमाञ्छंभुर्न्यरूपयम् । उपायोऽत्र विवेकैकः स हि हेयं विहापयन् ॥१६५॥ ददात्यस्य च सुश्रोणि प्रातिभं ज्ञानमुत्तमम् । यदा प्रतिभया युक्तस्तदा मुक्तश्च मोचयेत् ॥१६६॥ परशक्तिनिपातेन ध्वस्तमायामलः पुमान् । ननु प्राग्दीक्षया मोक्षोऽधुना तु प्रातिभात्कथम् ॥१६७॥ इति देव्या कृते प्रश्ने प्रावर्तत विभोर्वचः । दीक्षया मुच्यते जन्तुः प्रातिभेन तथा प्रिये ॥१६८॥ गुर्वायत्ता तु सा दीक्षा बध्यबन्धनमोक्षणे । प्रातिभोऽस्य स्वभावस्तु केवलीभावसिद्धिदः ॥१६९॥ केवलस्य ध्रुवं मुक्तिः परतत्त्वेन सा ननु । नृशक्तिशिवमुक्तं हि तत्त्वत्रयमिदं त्वया ॥१७०॥ ना बध्यो बन्धने शक्तिः करणं कर्तृतां स्पृशत् । शिवः कर्तेति तत्प्रोक्तं सर्वं गुर्वागमादणोः ॥१७१॥ पुनर्विवेकादुक्तं तदुत्तरोत्तरमुच्यताम् । कथं विवेकः किं वास्य देवदेव विविच्यते ॥१७२॥ इत्युक्ते परमेशान्या जगादादिगुरुः शिवः । शिवादितत्त्वत्रितयं तदागमवशाद्गुरोः ॥१७३॥ अध्रोत्तरगैर्वाक्यैः सिद्धं प्रातिभतां व्रजेत् । दीक्षासिच्छिन्नपाशत्वाद्भावनाभावितस्य हि ॥१७४॥ विकासं तत्त्वमायाति प्रातिभं तदुदाहृतम् । भस्मच्छन्नाग्निवत्स्फौट्यं प्रातिभे गौरवागमात् ॥१७५॥ बीजं कालोप्तसंसिक्तं यथा वर्धेत तत्तथा । योगयागजपैरुक्तैर्गुरुणा प्रातिभं स्फुटेत् ॥१७६॥ विवेकोऽतीन्द्रियस्त्वेष यदायाति विवेचनम् । पशुपाशपतिज्ञानं स्वयं निर्भासते तदा ॥१७७॥ प्रातिभे तु समायाते ज्ञानमन्यत्तु सेन्द्रियम् । वागक्षिश्रुतिगम्यं चाप्यन्यापेक्षं वरानने ॥१७८॥ तत्त्यजेद्बुद्धिमास्थाय प्रदीपं तु यथा दिवा । प्रादुर्भूतविवेकस्य स्याच्चिदिन्द्रियगोचरे ॥१७९॥ दूराच्छ्रुत्यादिवेधादिवृद्धिक्रीडाविचित्रिता । सर्वभावविवेकात्तु सर्वभावपराङ्मुखः ॥१८०॥ क्रीडासु सुविरक्तात्मा शिवभावैकभावितः । माहात्म्यमेतत्सुश्रोणि प्रातिभस्य विधीयते ॥१८१॥ स्वच्छायादर्शवत्पश्येद्बहिरन्तर्गतं शिवम् । हेयोपादेयतत्त्वज्ञस्तदा ध्यायेन्निजां चितिम् ॥१८२॥ सिद्धिजालं हि कथितं परप्रत्ययकारणम् । इहैव सिद्धाः कायान्ते मुच्येरन्निति भावनात् ॥१८३॥ परभावनदार्ढ्यात्तु जीवन्मुक्तो निगद्यते । एतत्ते प्रातिभे भेदे लक्षणं समुदाहृतम् ॥१८४॥ शापानुग्रहकार्येषु तथाभ्यासेन शक्तया । तेषूदासीनतायां तु मुच्यते मोचयेत्परान् ॥१८५॥ भूतेन्द्रियादियोगेन बद्धो ̕णुः संसरेद्ध्रुवम् । स एव प्रतिभायुक्तः शक्तितत्त्वं निगद्यते ॥१८६॥ तत्पातावेशतो मुक्तः शिव एव भवार्णवात् । नन्वाचार्यात्सेन्द्रियं तज्ज्ञानमुक्तमतीन्द्रियम् ॥१८७॥ विवेकजं च तद्बुद्ध्या तत्कथं स्यान्निरिन्द्रियम् । इति पृष्टोऽभ्यधात्स्वान्तधियोर्जाड्यैकवासनात् ॥१८८॥ अक्षत्वं प्रविवेकेन तच्छित्तौ भासकः शिवः । संस्कारः सर्वभावानां परता परिकीर्तिता ॥१८९॥ मनोबुद्धी न भिन्ने तु कस्मिंश्चित्कारणान्तरे । विवेके कारणे ह्येते प्रभुशक्त्युपवृंहिते ॥१९०॥ न मनोबुद्धिहीनस्तु ज्ञानस्याधिगमः प्रिये । परभावात्तु तत्सूक्ष्मं शक्तितत्त्वं निगद्यते ॥१९१॥ विवेकः सर्वभावानां शुद्धभावान्महाशयः । बुद्धितत्त्वं तु त्रिगुणमुत्तमाधममध्यमम् ॥१९२॥ अणिमादिगतं चापि बन्धकं जडमिन्द्रियम् । ननु प्रातिभतो मुक्तौ दीक्षया किं शिवाध्वरे ॥१९३॥ ऊचेऽज्ञाना हि दीक्षायां बालवालिशयोषितः । पाशच्छेदाद्विमुच्यन्ते प्रबुद्ध्यन्ते शिवाध्वरे ॥१९४॥ तस्माद्दीक्षा भवत्येषु कारणत्वेन सुन्दरि । दीक्षया पाशमोक्षे तु शुद्धभावाद्विवेकजम् ॥१९५॥ इत्येष पठितो ग्रन्थः स्वयं ये बोद्धुमक्षमाः । तेषां शिवोक्तिसंवादाद्बोधो दार्ढ्यं व्रजेदिति ॥१९६॥ श्रीमन्निशाटने चात्मगुरुशास्त्रवशात्त्रिधा । ज्ञानं मुख्यं स्वोपलब्धि विकल्पार्णवतारणम् ॥१९७॥ मन्त्रात्मभूतद्रव्याशदिव्यतत्त्वादिगोचरा । शंका विकल्पमूला हि शाम्येत्स्वप्रत्ययादिति ॥१९८॥ एनमेवार्थमन्तःस्थं गृहीत्वा मालिनीमते । एवमस्यात्मनः काले कस्मिंश्चिद्योग्यतावशात् ॥१९९॥ शैवी संबध्यते शक्तिः शान्ता मुक्तिफलप्रदा । तत्संबन्धात्ततः कश्चित्तत्क्षणादपवृज्यते ॥२००॥ इत्युक्त्वा तीव्रतीव्राख्यविषयं भाषते पुनः । अज्ञानेन सहैकत्वं कस्यचिद्विनिवर्तते ॥२०१॥ रुद्रशक्तिसमाविष्टः स यियासुः शिवेच्छया । भुक्तिमुक्तिप्रसिद्ध्यर्थं नीयते सद्गुरुं प्रति ॥२०२॥ तमाराध्य ततस्तुष्टाद्दीक्षामासाद्य शाङ्करीम् । तत्क्षणाद्वोपभोगाद्वा देहपाताच्छिवं व्रजेत् ॥२०३॥ अस्यार्था आत्मनः काचित्कलनामर्शनात्मिका । स्वं रूपं प्रति या सैव कोऽपि काल इहोदितः ॥२०४॥ योग्यता शिवतादात्म्ययोगार्हत्वमिहोच्यते । पूर्वं किं न तथा कस्मात्तदैवेति न संगतम् ॥२०५॥ तथाभासनमुज्झित्वा न हि कालो ̕स्ति कश्चन । स्वातन्त्र्यात्तु तथाभासे कालशक्तिर्विजृम्भताम् ॥२०६॥ नतु पर्यनुयुक्त्यै सा शिवे तन्महिमोदिता । ननु शैवी महाशक्तिः संबद्धैवात्मभिः स्थिता । सत्यं साच्छादनात्मा तु शान्ता त्वेषा स्वरूपदृक् ॥२०७॥ क्षोभो हि भेद एवैक्यं प्रशमस्तन्मयी ततः ॥२०८॥ तया शान्त्या तु संबद्धः स्थितः शक्तिस्वरूपभाक् । त्यक्ताणुभावो भवति शिवस्तच्छक्तिदार्ढ्यतः ॥२०९॥ तत्रापि तारतम्यादिवशाच्छीघ्रचिरादितः । देहपातो भवेदस्य यद्वा काष्ठादितुल्यता ॥२१०॥ समस्तव्यवहारेषु पराचीनितचेतनः । तीव्रतीव्रमहाशक्तिसमाविष्टः स सिध्यति ॥२११॥ एवं प्राग्विषयो ग्रन्थ इयानन्यत्र तु स्फुटम् । ग्रन्थान्तरं मध्यतीव्रशक्तिपातांशसूचकम् ॥२१२॥ अज्ञानरूपता पुंसि बोधः संकोचिते हृदि । संकोचे विनिवृत्ते तु स्वस्वभावः प्रकाशते ॥२१३॥ रुद्रशक्तिसमाविष्ट इत्यनेनास्य वर्ण्यते । चिह्नवर्गो य उक्तोऽत्र रुद्रे भक्तिः सुनिश्चला ॥२१४॥ मन्त्रसिद्धिः सर्वतत्त्ववशित्वं कृत्यसंपदः । कवित्वं सर्वशास्त्रार्थबोद्धृत्वमिति तत्क्रमात् ॥२१५॥ स्वतारतम्ययोगात्स्यादेषां व्यस्तसमस्तता । तत्रापि भुक्तौ मुक्तौ च प्राधान्यं चर्चयेद्बुधः ॥२१६॥ स इत्यन्तो ग्रन्थ एष द्वितीयविषयः स्फुटः । अन्यस्तु मन्दतीव्राख्यशक्तिपातविधिं प्रति ॥२१७॥ मन्दतीव्राच्छक्तिबलाद्यियासास्योपजायते । शिवेच्छावशयोगेन सद्गुरुं प्रति सोऽपि च ॥२१८॥ अत्रैव लक्षितः शास्त्रे यदुक्तं परमेष्ठिना । यः पुनः सर्वतत्त्वानि वेत्त्येतानि यथार्थतः ॥२१९॥ स गुरुर्मत्समः प्रोक्तो मन्त्रवीर्यप्रकाशकः । दृष्टाः संभावितास्तेन स्पृष्टाश्च प्रीतचेतसा ॥२२०॥ नराः पापैः प्रमुच्यन्ते सप्तजन्मकृतैरपि । ये पुनर्दीक्षितास्तेन प्राणिनः शिवचोदिताः ॥२२१॥ ते यथेष्टं फलं प्राप्य पदं गच्छन्त्यनामयम् । किं तत्त्वं तत्त्ववेदी क इत्यामर्शनयोगतः ॥२२२॥ प्रतिभानात्सुःऋत्सङ्गाद्गुरौ जिगमिषुर्भवेत् । एवं जिगमिषायोगादाचार्यः प्राप्यते स च ॥२२३॥ तारतम्यादियोगेन संसिद्धः संस्कृतोऽपि च । प्राग्भेदभागी झटिति क्रमात्सामस्त्यतोंशतः ॥२२४॥ इत्यादिभेदभिन्नो हि गुरोर्लाभ इहोदितः । तस्माद्दीक्षां स लभते सद्य एव शिवप्रदाम् ॥२२५॥ ज्ञानरूपां यथा वेत्ति सर्वमेव यथार्थतः । जीवन्मुक्तः शिवीभूतस्तदैवासौ निगद्यते ॥२२६॥ देहसंबन्धिताप्यस्य शिवतायै यतः स्फुटा । अस्यां भेदो हि कथनात्सङ्गमादवलोकनात् ॥२२७॥ शास्त्रात्संक्रमणात्साम्यचर्यासंदर्शनाच्चरोः । मन्त्रमुद्रादिमाहात्म्यात्समस्तव्यस्तभेदतः ॥२२८॥ क्रियया वान्तराकाररूपप्राणप्रवेशतः । तदा च देहसंस्थोऽपि स मुक्त इति भण्यते ॥२२९॥ उक्तं च शास्त्रयोः श्रीमद्रत्नमालागमाख्ययोः । यस्मिन्काले तु गुरुणा निर्विकल्पं प्रकाशितम् ॥२३०॥ तदैव किल मुक्तोऽसौ यन्त्रं तिष्ठति केवलम् । प्रारब्धृकर्मसंबन्धाद्देहस्य सुखिदुःखिते ॥२३१॥ न विशङ्केत तच्च श्रीगमशास्त्रे निरूपितम् । अविद्योपासितो देहो ह्यन्यजन्मसमुद्भुवा ॥२३२॥ कर्मणा तेन बाध्यन्ते ज्ञानिनोऽपि कलेवरे । जात्यायुर्भोगदस्यैकप्रघट्टकतया स्थितिः ॥२३३॥ उक्तैकवचनाद्धिश्च यतस्तेनेतिसंगतिः । अभ्यासयुक्तिसंक्रान्तिवेधघट्टनरोधतः ॥२३४॥ हुतेर्वा मन्त्रसामर्थ्यात्पाशच्छेदप्रयोगतः । सद्योनिर्वाणदां कुर्यात्सद्यःप्राणवियोजिकाम् ॥२३५॥ तत्र त्वेषो ̕स्ति नियम आसन्ने मरणक्षणे । तां कुर्यान्नान्यथारब्धृ कर्म यस्मान्न शुद्ध्यति ॥२३६॥ उक्तं च पूर्वमेवैतन्मंत्रसामर्थ्ययोगतः । प्राणैर्वियोजितोऽप्येष भुङ्क्ते शेषफलं यतः ॥२३७॥ तज्जन्मशेषं विविधमतिवाह्य ततः स्फुटम् । कर्मान्तरनिरोधेन शीघ्रमेवापवृज्यते ॥२३८॥ तस्मात्प्राणहरीं दीक्षां नाज्ञात्वा मरणक्षणम् । विदध्यात्परमेशाज्ञालङ्घनैकफला हि सा ॥२३९॥ एकस्त्रिकोऽयं निर्णीतः शक्तिपातेऽप्यथापरः । तीव्रमध्ये तु दीक्षायां कृतायां न तथा दृढाम् ॥२४०॥ स्वात्मनो वेत्ति शिवतां देहान्ते तु शिवो भवेत् । उक्तं च निशिसंचारयोगसंचारशास्त्रयोः ॥२४१॥ विकल्पात्तु तनौ स्थित्वा दहान्ते शिवतां व्रजेत् । मध्यमध्ये शक्तिपाते शिवलाभोत्सुकोऽपि सन् ॥२४२॥ बुभुक्षुर्यत्र युक्तस्तद्भुक्त्वा देहक्षये शिवः । मन्दमध्ये तु तत्रैव तत्त्वे क्वापि नियोजितः ॥२४३॥ देहान्ते तत्त्वगं भोगं भुक्त्वा पश्चाच्छिवं व्रजेत् । तत्रापि तारतम्यस्य संभवाच्चिरशीघ्रता ॥२४४॥ बह्वल्पभोगयोगश्च देहभूमाल्पताक्रमः । तीव्रमन्दे मध्यमन्दे मन्दमन्दे बुभुक्षुता ॥२४५॥ क्रमान्मुख्यातिमात्रेण विधिनैत्यन्ततः शिवम् । अन्ये यियासुरित्यादिग्रन्थं प्राग्ग्रन्थसंगतम् ॥२४६॥ कुर्वन्ति मध्यतीव्राख्यशक्तिसंपातगोचरम् । यदा प्रतिभयाविष्टोऽप्येष संवादयोजनाम् ॥२४७॥ इच्छन्यियासुर्भवति तदा नीयेत सद्गुरुम् । न सर्वः प्रतिभाविष्टः शक्त्या नीयेत सद्गुरुम् ॥२४८॥ इति ब्रूते यियासुत्वं वक्तव्यं नान्यथा ध्रुवम् । रुद्रशक्तिसमाविष्टो नीयते सद्गुरुं प्रति ॥२४९॥ तेन प्राप्तविवेकोत्थज्ञानसंपूर्णमानसः । दार्ढ्यसंवादरूढ्यादेर्यियासुर्भवति स्फुटम् ॥२५०॥ उक्तं नन्दिशिखातन्त्रे प्राच्यषट्के महेशिना । अभिलाषः शिवे देवे पशूनां भवते तदा ॥२५१॥ यदा शैवाभिमानेन युक्ता वै परमाणवः । तदैव ते विमुक्तास्तु दीक्षिता गुरुणा यतः ॥२५२॥ प्राप्तिमात्राच्च ते सिद्धसाध्या इति हि गम्यते । तमाराध्येति तु ग्रन्थो मन्दतीव्रैकगोचरः ॥२५३॥ नवधा शक्तिपातोऽयं शंभुनाथेन वर्णितः । इदं सारमिह ज्ञेयं परिपूर्णचिदात्मनः ॥२५४॥ प्रकाशः परमः शक्तिपातोऽवच्छेदवर्जितः । तथाविधो ̕पि भोगांशावच्छेदेनोपलक्षितः ॥२५५॥ अपरः शक्तिपातोऽसौ पर्यन्ते शिवताप्रदः । उभयत्रापि कर्मादेर्मायान्तर्वर्तिनो यतः ॥२५६॥ नास्ति व्यापार इत्येवं निरपेक्षः स सर्वतः । तेन मायान्तराले ये रुद्रा ये च तदूर्ध्वतः ॥२५७॥ स्वाधिकारक्षये तैस्तैर्भैरवीभूयते हठात् । ये मायया ह्यनाक्रान्तास्ते कर्माद्यनपेक्षिणः ॥२५८॥ शक्तिपातवशादेव तां तां सिद्धिमुपाश्रिताः । ननु पूजाजपध्यानशंकरासेवनादिभिः ॥२५९॥ ते मन्त्रादित्वमापन्नाः कथं कर्मानपेक्षिणः । मैवं तथाविधोत्तीर्णशिवध्यानजपादिषु ॥२६०॥ प्रवृत्तिरेव प्रथममेषां कस्माद्विविच्यताम् । कर्मतत्साम्यवैराग्यमलपाकादि दूषितम् ॥२६१॥ ईश्वरेच्छा निमित्तं चेच्छक्तिपातैकहेतुता । जपादिका क्रियाशक्तिरेवेत्थं नतु कर्म तत् ॥२६२॥ कर्म तल्लोकरूढं हि यद्भोगमवरं ददत् । तिरोधत्ते भोक्तृरूपं संज्ञाया तु न नो भरः ॥२६३॥ तेषां भोगोत्कता कस्मादिति चेद्दत्तमुत्तरम् । चित्राकारप्रकाशोऽयं स्वतन्त्रः परमेश्वरः ॥२६४॥ स्वातन्त्र्यात्तु तिरोभावबन्धो भोगेऽस्य भोक्तृताम् । पुष्णन्स्वं रूपमेव स्यान्मलकर्मादिवर्जितम् ॥२६५॥ उक्तं सेयं क्रियाशक्तिः शिवस्य पशुवर्तिनी । बन्धयित्रीति तत्कर्म कथ्यते रूपलोपकृत् ॥२६६॥ ज्ञाता सा च क्रियाशक्तिः सद्यः सिद्ध्युपपादिका । अविच्छिन्नस्वात्मसंवित्प्रथा सिद्धिरिहोच्यते ॥२६७॥ सा भोगमोक्षस्वातन्त्र्यमहालक्ष्मीरिहाक्षया । विष्ण्वादिरूपता देवे या काचित्सा निजात्मना ॥२६८॥ भेदयोगवशान्मायापदमध्यव्यवस्थिता । तेन तद्रूपतायोगाच्छक्तिपातः स्थितो ̕पि सन् ॥२६९॥ तावन्तं भोगमाधत्ते पर्यन्ते शिवतां नतु । यथा स्वातन्त्र्यतो राजाप्यनुगृह्णाति कंचन ॥२७०॥ ईशशक्तिसमावेशात्तथा विष्ण्वादयो ̕प्यलम् । मायागर्भाधिकारीयशक्तिपातवशात्ततः ॥२७१॥ कोऽपि प्रधानपुरुषविवेकी प्रकृतेर्गतः । उत्कृष्टात्तत एवाशु कोऽपि बुद्धा विवेकिताम् ॥२७२॥ क्षणात्पुंसः कलायाश्च पुंमायान्तरवेदकः । कलाश्रयस्याप्यत्यन्तं कर्मणो विनिवर्तनात् ॥२७३॥ ज्ञानाकलः प्राक्तनस्तु कर्मी तस्याश्रयस्थितेः । स परं प्रकृतेर्बुध्ने सृष्टिं नायाति जातुचित् ॥२७४॥ मायाधरे तु सृज्येतानन्तेशेन प्रचोदनात् । विज्ञानाकलतां प्राप्तः केवलादधिकारतः ॥२७५॥ मलान्मन्त्रतदीशादिभावमेति सदा शिवात् । पत्युः परस्माद्यस्त्वेष शक्तिपातः स वै मलात् ॥२७६॥ अज्ञानाख्याद्वियोक्तेति शिवभावप्रकाशकः । नान्येन शिवभावो हि केनचित्संप्रकाशते ॥२७७॥ स्वच्छन्दशास्त्रे तेनोक्तं वादिनां तु शतत्रयम् । त्रिषष्ट्यभ्यधिकं भ्रान्तं वैष्णवाद्यं निशान्तरे ॥२७८॥ शिवज्ञानं केवलं च शिवतापत्तिदायकम् । शिवतापत्तिपर्यन्तः शक्तिपातश्च चर्च्यते ॥२७९॥ अन्यथा किं हि तत्स्याद्यच्छैव्या शक्त्यानधिष्ठितम् । तेनेह वैष्णवादीनां नाधिकारः कथंचन ॥२८०॥ ते हि भेदैकवृत्तित्वादभेदे दूरवर्जिताः । स्वातन्त्र्यात्तु महेशस्य तेऽपि चेच्छिवतोन्मुखाः ॥२८१॥ द्विगुणा संस्क्रियास्त्येषां लिङ्गोद्धृत्याथ दीक्षया । दुष्टाधिवासविगमे पुष्पैः कुम्भो ̕धिवास्यते ॥२८२॥ द्विगुणोऽस्य स संस्कारो नेत्थं शुद्धे घटे विधिः । इत्थं श्रीशक्तिपातोऽयं निरपेक्ष इहोदितः ॥२८३॥ अनयैव दिशा नेयं मतङ्गकिरणादिकम् । ग्रन्थगौरवभीत्या तु तल्लिखित्वा न योजितम् ॥२८४॥ पुराणेऽपि च तस्यैव प्रसादाद्भक्तिरिष्यते । यया यान्ति परां सिद्धिं तद्भावगतमानसाः ॥२८५॥ एवकारेण कर्मादिसापेक्षत्वं निषिध्यते । प्रसादो निर्मलीभावस्तेन संपूर्णरूपता ॥२८६॥ आत्मना तेन हि शिवः स्वयं पूर्णः प्रकाशते । शिवीभावमहासिद्धिस्पर्शवन्ध्ये तु कुत्रचित् ॥२८७॥ वैष्णवादौ हि या भक्तिर्नासौ केवलतः शिवात् । शिवो भवति तत्रैष कारणं न तु केवलः ॥२८८॥ निर्मलश्चापि तु प्राप्तावच्छित्कर्माद्यपेक्षकः । यया यान्ति परां सिद्धिमित्यस्येदं तु जीवितम् ॥२८९॥ श्रीमानुत्पलदेवश्चाप्यस्माकं परमो गुरुः । शक्तिपातसमये विचारणं प्राप्तमीश न करोषि कर्हिचित् ॥२९०॥ अद्य मां प्रति किमागतं यतः स्वप्रकाशनविधौ विलम्बसे । कर्हिचित्प्राप्तशब्दाभ्यामनपेक्षित्वमूचिवान् ॥२९१॥ दुर्लभत्वमरागित्वं शक्तिपातविधौ विभोः । अपरार्धेन तस्यैव शक्तिपातस्य चित्रताम् ॥२९२॥ व्यवधानचिरक्षिप्रभेदाद्यैरुपवर्णितैः । श्रीमताप्यनिरुद्धेन शक्तिमुन्मीलिनीं विभोः ॥२९३॥ व्याचक्षाणेन मातङ्गे वर्णिता निरपेक्षता । स्थावरान्तेऽपि देवस्य स्वरूपोन्मीलनात्मिका ॥२९४॥ शक्तिः पतन्ती सापेक्षा न क्वापीति सुविस्तरात् । एवं विचित्रेऽप्येतस्मिञ्छक्तिपाते स्थिते सति ॥२९५॥ तारतम्यादिभिर्भेदैः समय्यादिविचित्रता । कश्चिद्रुद्राशतामात्रापादनात्तत्प्रसादतः ॥२९६॥ शिवत्वं क्रमशो गच्छेत् समयी यो निरूप्यते । कश्चिच्छुद्धाध्वबन्धः सन् पुत्रकः शीघ्रमक्रमात् ॥२९७॥ भोगव्यवधिना कोऽपि साधकश्चिरशीघ्रतः । कश्चित्संपूर्णकर्तव्यः कृत्यपञ्चकभागिनि ॥२९८॥ रूपे स्थितो गुरुः सोऽपि भोगमोक्षादिभेदभाक् । समय्यादिचतुष्कस्य समासव्यासयोगतः ॥२९९॥ क्रमाक्रमादिभिर्भेदैः शक्तिपातस्य चित्रता । क्रमिकः शक्तिपातश्च सिद्धान्ते वामके ततः ॥३००॥ दक्षे मते कुले कौले षडर्धे हृदये ततः । उल्लङ्घनवशाद्वापि झटित्यक्रममेव वा ॥३०१॥ उक्तं श्रीभैरवकुले पञ्चदीक्षासुसंस्कृतः । गुरुरुल्लङ्घिताधःस्थस्रोता वै त्रिकशास्त्रगः ॥३०२॥ ज्ञानाचारादिभेदेन ह्युत्तराधरता विभुः । शास्त्रेष्वदीदृशच्छ्रीमत्सर्वाचारहृदादिषु ॥३०३॥ वाममार्गाभिषिक्तस्तु दैशिकः परतत्त्ववित् । तथापि भैरवे तन्त्रे पुनः संस्कारमर्हति ॥३०४॥ शैववैमलसिद्धान्ता आर्हताः कारुकाश्च ये । सर्वे ते पशवो ज्ञेया भैरवे मातृमण्डले ॥३०५॥ कुलकालीविधौ चोक्तं वैष्णवाना विशेषतः । भस्मनिष्ठाप्रपन्नानामित्यादौ नैव योग्यता ॥३०६॥ स्वच्छन्दशास्त्रे संक्षेपादुक्तं च श्रीमहेशिना । अन्यशास्त्ररतो यस्तु नासौ सिद्धिफलप्रदः ॥३०७॥ समय्यादिक्रमाल्लब्धाभिषेको हि गुरुर्मतः । स च शक्तिवशादित्थं वैष्णवादिषु कोऽन्वयः ॥३०८॥ छद्मापश्रवणाद्यैस्तु तज्ज्ञानं गृह्णतो भवेत् । प्रायश्चित्तमतस्तादृगधिकार्यत्र किं भवेत् ॥३०९॥ फलाकाङ्क्षायुतः शिष्यस्तदेकायत्तसिद्धिकः । ध्रुवं पच्येत नरके प्रायश्चित्त्युपसेवनात् ॥३१०॥ तिरोभावप्रकारोऽयं यत्तादृशि नियोजितः । गुरौ शिवेन तद्भक्तिः शक्तिपातो ̕स्य नोच्यते ॥३११॥ यदातु वैचित्र्यवशाज्जानीयात्तस्य तादृशम् । विपरीतप्रवृत्तत्वं ज्ञानं तस्मादुपाहरेत् ॥३१२॥ तं च त्यजेत्पापवृत्तिं भवेत्तु ज्ञानतत्परः । यथा चौराद्गृहीत्वार्थं तं निगृह्णाति भूपतिः ॥३१३॥ वैष्णवादेस्तथा शैवं ज्ञानमाहृत्य सन्मतिः । स हि भेदैकवृत्तित्वं शिवज्ञाने श्रुतेऽप्यलम् ॥३१४॥ नोज्झतीति दृढं वामाधिष्ठितस्तत्पशूत्तमः । शिवेनैव तिरोभाव्य स्थापितो नियतेर्बलात् ॥३१५॥ कथङ्कारं पतिपदं प्रयातु परतन्त्रितः । स्वच्छन्दशास्त्रे प्रोक्तं च वैष्णवादिषु ये रताः ॥३१६॥ भ्रमयत्येव तान्माया ह्यमोक्षे मोक्षलिप्सया । वैष्णवादिः शैवशास्त्रं मेलयन्निजशासने ॥३१७॥ ध्रुवं संशयमापन्न उभयभ्रष्टतां व्रजेत् । स्वदृष्टौ परदृष्टौ च समयोल्लङ्घनादसौ ॥३१८॥ प्रत्यवायं यतोऽभ्येति चरेत्तन्नेदृशं क्रमम् । उक्तं श्रीमद्गह्वरे च परमेशेन तादृशम् ॥३१९॥ नान्यशास्त्राभियुक्तषु शिवज्ञानं प्रकाशते । तन्न सैद्धान्तिको वामे नासौ दक्षे स नो मते ॥३२०॥ कुलकौले त्रिके नासौ पूर्वः पूर्वः परत्र तु । अवच्छिन्नोऽनवच्छेदं नो वेत्त्यानन्त्यसंस्थितः ॥३२१॥ सर्वंसहस्ततोऽधःस्थ ऊर्ध्वस्थो ̕धिकृतो गुरुः । स्वात्मीयाधरसंस्पर्शात्प्राणयन्नधराः क्रियाः ॥३२२॥ सफलीकुरुते यत्तदूर्ध्वस्थो गुरुरुत्तमः । अधःस्थदृक्स्थोऽप्येतादृग्गुरुसेवी भवेत्स यः ॥३२३॥ तादृक्शक्तिनिपातेद्धो यो द्रागूर्ध्वमिमं नयेत् । तत्तद्गिरिनदीप्रायावच्छिन्ने क्षेत्रपीठके ॥३२४॥ उत्तरोत्तरविज्ञाने नाधिकार्यधरोऽधरः । उत्तरोत्तरमाचार्यं विदन्नप्यधरोऽधरः ॥३२५॥ कुर्वन्नधिक्रियां शास्त्रलङ्घी निग्रहभाजनम् । शक्तिपातबलादेव ज्ञानयोग्यविचित्रता ॥३२६॥ श्रौतं चिन्तामयं द्व्यात्म भावनामयमेव च । ज्ञानं तदुत्तरं ज्यायो यतो मोक्षैककारणम् ॥३२७॥ तत्त्वेभ्य उद्धृतिं क्वापि योजनं सकले ̕कले । कथं कुर्याद्विना ज्ञानं भावनामयमुत्तमम् ॥३२८॥ योगी तु प्राप्ततत्तत्त्वसिद्धिरप्युत्तमे पदे । सदाशिवाद्ये स्वभ्यस्तज्ञानित्वादेव योजकः ॥३२९॥ अधरेषु च तत्त्वेषु या सिद्धिर्योगजास्य सा । विमोचनायां नोपायः स्थितापि धनदारवत् ॥३३०॥ यस्तूत्पन्नसमस्ताध्वसिद्धिः सहि सदाशिवः । साक्षादेष कथं मर्त्यान्मोचयेद्गुरुतां व्रजन् ॥३३१॥ तेनोक्तं मालिनीतन्त्रे विचार्य ज्ञानयोगिते । यतश्च मोक्षदः प्रोक्तः स्वभ्यस्तज्ञानवान्बुधैः ॥३३२॥ तस्मात्स्वभ्यस्तविज्ञानतैवैकं गुरुलक्षणम् । विभागस्त्वेष मे प्रोक्तः शंभुनाथेन दर्श्यते ॥३३३॥ मोक्षज्ञानपरः कुर्याद्गुरुं स्वभ्यस्तवेदनम् । अन्यं त्यजेत्प्राप्तमपि तथाचोक्तं शिवेन तत् ॥३३४॥ आमोदार्थी यथा भृङ्गः पुष्पात्पुष्पान्तरं व्रजेत् । विज्ञानार्थी तथा शिष्यो गुरोर्गुर्वन्तरं व्रजेत् ॥३३५॥ शक्तिहीनं गुरुं प्राप्य मोक्षज्ञाने कथं श्रयेत् । नष्टमूले द्रुमे देवि कुतः पुष्पफलादिकम् ॥३३६॥ उत्तरोत्तरमुत्कर्षलक्ष्मीं पश्यन्नपि स्थितः । अधमे यः पदे तस्मात्कोऽन्यः स्याद्दैवदग्धकः ॥३३७॥ यस्तु भोगं च मोक्षं च वाञ्छेद्विज्ञानमेव च । स्वभ्यस्तज्ञानिनं योगसिद्धं स गुरुमाश्रयेत् ॥३३८॥ तदभावे तु विज्ञानमोक्षयोर्ज्ञानिनं श्रयेत् । भुक्त्यंशे योगिनं यस्तत्फलं दातुं भवेत्क्षमः ॥३३९॥ फलदानाक्षमे योगिन्यपायैकोपदेशिनि । वरं ज्ञानी योऽभ्युपायं दिशेदपिच मोचयेत् ॥३४०॥ ज्ञानी न पूर्ण एवैको यदि ह्यंशांशिकाक्रमात् । ज्ञानान्यादाय विज्ञानं कुर्वीताखण्डमण्डलम् ॥३४१॥ तेनासंख्यान्गुरून्कुर्यात्पूरणाय स्वसंविदः । धन्यस्तु पूर्णविज्ञानं ज्ञानार्थी लभते गुरुम् ॥३४२॥ नानागुर्वागमस्रोतःप्रतिभामात्रमिश्रितम् । कृत्वा ज्ञानार्णवं स्वाभिर्विप्रुङ्गिः प्लावयेन्न किम् ॥३४३॥ आ तपनान्मोटकान्तं यस्य मे ̕स्ति गुरुक्रमः । तस्य मे सर्वशिष्यस्य नोपदेशदरिद्रता ॥३४४॥ श्रीमता कल्लटेनेत्थं गुरुणा तु न्यरूप्यत । अहमप्यत एवाधःशास्त्रदृष्टिकुतूहलात् ॥३४५॥ तार्किकश्रौतबौद्धार्हद्वैष्णवादीन्नसेविषि । लोकाध्यात्मातिमार्गादिकर्मयोगविधानतः ॥३४६॥ संबोधोत्कर्षबाहुल्यात्क्रमोत्कृष्टान्विभावयेत् । श्रीपूर्वशास्त्रे प्रष्टारो मुनयो नारदादयः ॥३४७॥ प्राग्वैष्णवाः सौगताश्च सिद्धान्तादिविदस्ततः । क्रमात्त्रिकार्थविज्ञानचन्द्रोत्सुकितदृष्टयः ॥३४८॥ तस्मान्न गुरुभूयस्त्वे विशङ्केत कदाचन । गुर्वन्तररते मूढे आगमान्तरसेवके ॥३४९॥ प्रत्यवायो य आम्नातः स इत्थमिति गृह्यताम् । यो यत्र शास्त्रे ̕धिकृतः स तत्र गुरुरुच्यते ॥३५०॥ तत्रानधिकृतो यस्तु तद्गुर्वन्तरमुच्यते । यथा तन्मण्डलासीनो मण्डलान्तरभूपतिम् ॥३५१॥ स्वमण्डलजिगीषुः सन्सेवमानो विनश्यति । तथोत्तरोत्तरज्ञानसिद्धिप्रेप्सुः समाश्रयन् ॥३५२॥ अधराधरमाचार्यं विनाशमधिगच्छति । एवमेवोर्ध्ववर्तिष्णोरागमात्सिद्धिवाञ्छकः ॥३५३॥ मायीयशास्त्रनिरतो विनाशं प्रतिपद्यते । उक्तं च श्रीमदानन्दे कर्म संश्रित्य भावतः ॥३५४॥ जुगुप्सते तत्तस्मिंश्च विफलेऽन्यत्समाश्रयेत् । दिनाद्दिनं ह्रसंस्त्वेवं पच्यते रौरवादिषु ॥३५५॥ यस्तूर्ध्वोर्ध्वपथप्रेप्सुरधरं गुरुमागमम् । जिहासेच्छक्तिपातेन स धन्यः प्रोन्मुखीकृतः ॥३५६॥ अत एवेह शास्त्रेषु शैवेष्वेव निरूप्यते । शास्त्रान्तरार्थानाश्वस्तान्प्रति संस्कारको विधिः ॥३५७॥ अतश्चाप्युत्तमं शैवं योऽन्यत्र पतितः सहि । इहानुग्राह्य ऊर्ध्वोर्ध्वं नेतस्तु पतितः क्वचित् ॥३५८॥ अत एव हि सर्वज्ञैर्ब्रह्मविष्ण्वादिभिर्निजे । न शासने समाम्नातं लिङ्गोद्धारादि किंचन ॥३५९॥ इत्थं विष्ण्वादयः शैवपरमार्थैकवेदिनः । कांश्चित्प्रति तथादिक्षुस्ते मोहाद्विमतिं श्रिताः ॥३६०॥ तथाविधामेव मतिं सत्यसंस्पर्शनाक्षमाम् । दृष्ट्वैषां ब्रह्मविष्ण्वाद्यैर्बुद्धैरपि तथोदितम् ॥३६१॥ इत्येष युक्त्यागमतः शक्तिपातो विवेचितः ॥
|
|
|
